Historia
Powiat legionowski charakteryzuje się bogatą i wielowątkową historią. Każda niemal epoka zostawiła po sobie ślady kultury materialnej. Najstarsze sięgają czasów prehistorycznych. Cmentarzyska, pozostałości osad badali na terenie powiatu archeolodzy z Państwowego Muzeum Archeologicznego. Do ciekawszych odkryć należy cmentarzysko kultury Grobów Kloszowych w Wieliszewie. Na polu dawnego PGR archeolodzy zlokalizowali kilkadziesiąt ciałopalnych grobów, których urny zostały przykryte glinianymi kloszami o metrowej średnicy.
Na Mazowszu osadnictwo najczęściej rozwijało się wzdłuż rzek i dlatego nad nimi powstawały pierwsze osady. Jedną z najdawniejszych jest Serock, który jednocześnie jest najstarszym miastem w powiecie legionowskim. Ta malowniczo położona miejscowość otrzymała prawa miejskie z rąk księcia mazowieckiego Janusza I już w 1417 r. Jako osada Serock znany był dużo wcześniej. Istnienie grodziska potwierdzają już XI-wieczne źródła. Właśnie w Serocku znajduje się jeden z najcenniejszych zabytków powiatu i Mazowsza – późnogotycki kościół farny, datowany na 1526 r. Na zewnętrznych murach świątyni, usytuowanej na wysokiej skarpie, można do dziś odczytać napisy wyryte nawet w XVII w. Stanowią one dużą atrakcję turystyczną powiatu. (fot. główna: Daniel Katkowski)
Zdjęcie Legionowa wykonane z Wojskowego Balonu Obserwacyjnego w 1921 r. Na pierwszym planie widać Garnizon Wojskowy wzniesiony w 1892 r. oraz Stację Kolejową zbudowaną w 1877 r. Dzisiejsze centrum miasta porastał wówczas gęsty sosnowy las.
Niewiele młodszy jest Nieporęt. Niewątpliwie na jego rozwój ogromny wpływ miało wybudowanie dworu myśliwskiego przez Zygmunta III Wazę. Dwór był ulubionym miejscem odpoczynku Wazów. Po śmierci Zygmunta gościli tu jego synowie Władysław IV i Jan Kazimierz. Temu ostatniemu miejscowość zawdzięcza kościół, który powstał jako wotum dziękczynne po zwycięskim zakończeniu wojny ze Szwedami. Ciekawostką jest umieszczony na nim portal z czarnego marmuru przedstawiający herb Wazów.
Bar "Krystynka" w Zegrzu Południowym nad Zalewem Zegrzyńskim. Obecnie mieści się tu restauracja "Helios". Fotografia wykonana około 1965 roku Fot. A. Zborski
Inną interesującą świątynią położoną na terenie powiatu jest kościół w Chotomowie. Parafia została tu erygowana już w średniowieczu. Najstarsze kroniki, w których jest wymieniana pochodzą z 1387 r. Do XIX stulecia istniała tu drewniana świątynia. Obecny chotomowski kościół zaprojektował Franciszek Maria Lanci w stylu neogotyku angielskiego. Świątynię wraz z dzwonnicą wzniesiono pod koniec XIX stulecia. Obok kościoła uwagę zwraca krzyż pochodzący z 1826 r. Jest on pozostałością dawnego przykościelnego cmentarza.
Najbardziej znanym zespołem parkowo pałacowym powiatu legionowskiego jest Jabłonna. Już w 1774 r. biskup Michał Poniatowski – brat ówczesnego króla Polski i późniejszy prymas, rozpoczął tu budowę pałacu. Jego projekt sporządził Dominik Merlini, jeden z najsłynniejszych architektów Rzeczypospolitej. Po ukończeniu prac około 1779 r. Jabłonna rozbłysła całym swoim blaskiem modnej rezydencji. Jej uroku dodawał wspaniały park i budowle zaprojektowane przez Szymona Bogumiła Zuga - zwłaszcza romantyczna grota. Po objęciu rezydencji przez ks. Józefa Poniatowskiego Jabłonna stała się na początku XIX stulecia miejscem zabaw "zielonych fraków", czyli ówczesnych przyjaciół księcia Pepi.
Pałac Potockich w Jabłonnie wzniesiony w 1775 r. przez Biskupa Michała Poniatowskiego. Zdjęcie z początku XX wieku
Skrzyżowanie legionowskich ulic Sobieskiego i Husarskiej na początku lat 80-tych. Widok od strony dzisiejszego targowiska
Kolejnym właścicielem klucza Jabłonna została Anna z Tyszkiewiczów Dunin-Wąsowiczowa. To jej Jabłonna zawdzięczała wszystko to, co w najlepszym guście. Gruntowna przebudowa założenia parkowego oraz samego pałacu spowodowała, że rezydencja stała się głównym miejscem kultu narodowego księcia Józefa Poniatowskiego. Ważną rolę w przebudowie odegrał wzięty architekt Henryk Marconi, który zaprojektował pergolę oraz "ustronie bohatera".
W tym okresie ziemie położone w rozwidleniu Wisły i Narwi zaczęły mieć ważne znaczenie militarne. Już na początku XIX w. kiedy na ziemie polskie wkroczył Napoleon oraz po powołaniu Księstwa Warszawskiego, powstał tu trójkąt obronny w oparciu o umocnienia wznoszone w Modlinie, Serocku i na warszawskiej Pradze. Napoleon bywał w wymienionych miejscowościach, gościł także w pałacu w Jabłonnie. Twierdze stanowiły podstawę operacyjną do działań przeciw Rosji. Z tego okresu w Serocku zachowały się ziemne fragmenty bastionów twierdzy napoleońskiej z lat 1807 – 1811.
Most w Zegrzu zbudowany w 1931 r.
Również koniec XIX stulecia upłynął pod znakiem budownictwa militarnego. Tereny dzisiejszego powiatu znalazły się w centrum Warszawskiego Rejonu Ufortyfikowanego, który wybudowali Rosjanie dla obrony inżynieryjnej zachodnich krańców carskiego imperium. Dostrzegli oni walory obronne tych terenów i nawiązali do koncepcji Napoleona. Tym razem przeciwnikiem były Niemcy. Warszawski Rejon Umocniony wyznaczyły trzy twierdze: w Warszawie, Modlinie (wówczas Nowogieorgijewsk) oraz w Zegrzu. Wzniesiono wówczas forty w Dębem, Beniaminowie oraz grupę forteczną w Janówku. W 1892 r. w Legionowie powstał duży kompleks koszarowy zwany "Obozem Hurki". Koszary z charakterystycznej czerwonej cegły zbudowano także w Beniaminowie (dziś Białobrzegi) oraz w Zegrzu Północnym i Południowym. Budowle militarne przesądziły o specyfice terenów położonych na północ od Warszawy. Carskie twierdze i forty służące niegdyś zaborcy, dziś stały się atrakcją turystyczną powiatu legionowskiego.
Wysadzony 7 września 1939 r. przez Wojsko Polskie
Po odzyskaniu niepodległości garnizony carskie zaczęły służyć Wojsku Polskiemu. W sierpniu 1920 r. z legionowskich koszar wyruszyły pod Radzymin pułki 10. Dywizji Piechoty, dowodzonej przez gen. L. Żeligowskiego. Przesądziły one o zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej. W 1929 r. w Zegrzu założono słynne Centrum Wyszkolenia Łączności, z popularną podchorążówką. Wraz z okolicznymi garnizonami było to główny ośrodek szkolący polskich łącznościowców. W koszarach po drugiej stronie Narwi zaczął stacjonować 1. Batalion Telegraficzny, a w Białobrzegach II. Batalion Radiotelegraficzny. Natomiast Legionowo zasłynęło z produkcji znakomitych balonów i spadochronów oraz z ośrodka szkolącego saperów kolejowych i załogi pociągów pancernych. Miejscowość podobnie jak w carskich czasach była dużym garnizonem wojskowym. Rozpoczęcie parcelacji dóbr przez hrabiego Maurycego Potockiego w 1925 r. dało początek osadzie parcelacyjnej, z której z czasem wyłoniła się cywilna część miejscowości. W 1930 r. Minister Spraw Wewnętrznych powołał gminą Legionowo, która w 1952 r. otrzymała prawa miejskie. 1 stycznia 1999 r., w wyniku reformy administracyjnej kraju, powstał Powiat Legionowski.
Opracował Jacek Szczepański
